A-B C-D E-F G-M N-Q R-T U-Z

Akcelerator: Urzadzenie uzywane do przyspieszania czastek do badzo duzych predkosci (bliskich predkosci swiatla).

anihilacja: Proces w ktorym czastka i antyczastka spotykaja sie i wzajemnie unicestwiaja. Ich energia pojawia sie w innej formie np. neutralnego bozonu albo innych par czastka-antyczastka. Zawartosc czastek w stanie koncowym po anihilacji ograniczaja jedynie prawa zachowania : energii, pedu, ladunku elektrycznego i innych typow ladunku (np. koloru)

antyczastka: Zgodnie z teoria kazdej czastce odpowiada antyczastka : obiekt o masie i spinie czastki, lecz przeciwnych pozostalych liczbach kwantowych (ladunek, dziwnosc, liczba barionowa itp.). Na przyklad antyczastka elektronu jest dodatnio naladowany pozyton. Bozony maja rowniez swoje antyczastki, z wyjatkiem tych, ktore maja zerowe wszystkie rodzaje ladunkow (np. dziwnosc, powab...) Takie czastki nazywamy "istotnie neutralnymi". Przykladem moze byc foton, lub mezon zlozony z kwarku i jego anty-kwarku. W tym przypadku nie ma roznicy miedzy czastka i antyczastka.

antymateria: Materia zlozona z anty-fermionow. Fermionami nazywamy te czastki ktore dominuja w obserwowanym wszechswiecie (np. protony, kwarki u i d itp.).

antykwark: Antyczastka kwarku.

astrofizyka: Fizyka obiektow astronomicznych, takich jak gwiazdy, czy galaktyki.

barion: Hadron zbudowany z trzech kwarkow. Proton (uud) i neutron (udd) sa barionami. Bariony moga zawierac dodatkowo pary kwark-antykwark.

bozon: Czastka o calkowitym wewnetrznym krecie (spinie), mierzonym w jednostkach h/2 . Wszystkie czastki sa fermionami lub bozonami. Wszystkie czstki posredniczace w oddzialywaniach elementarnych sa bozonami. Rowniez bozonami sa czastki zbudowane z parzystej liczby kwarkow i antykwarkow.

b - kwark: Piaty rodzaj kwarku ( w porzadku rosnacej masy), o ladunku elektrycznym -1/3. Nazywamy go kwarkiem pieknym (beauty).

CERN: Glowne centrum europejskiej fizyki czastek elementarnych, polozone kolo Genewy w Szwajcarii.

ciemna materia: Materia obecna w przestrzeni, lecz dla nas niewidoczna, gdyz nie wysyla zadnego promieniowania, ktore moglibysmy zaobserwowac. Z badania ruchu gwiazd wokol centrow galaktyk wnioskujemy, ze okolo 90% materii w typowej galaktyce jest ciemne. Fizycy przypuszczaja, ze ciemna materia wystepuje takze w przestrzeni miedzygalaktycznej, lecz jest to znacznie trudniej stwierdzic.

c - kwark: Czwarty rodzaj kwarku (w porzadku rosnacej masy), o ladunku elektrycznym 2/3. Nazywamy go kwarkiem powabnym (charm).

czastka: Obiekt mniejszy od atomu, o okreslonej masie i ladunku.

czastka elementarna: Czastka, ktora nie ma wewnetrznej struktury. W Modelu Standardowym czastkami elementarnymi sa kwarki, leptony, gluony, fotony, bozony W⁺ i W^-, oraz bozony Z. Wszystkie inne obiekty sa z nich zlozone.

d - kwark: Drugi rodzaj kwarku, o ladunku elektrycznym -1/3. Nazywamy go kwarkiem dolnym (down).

eksperyment z tarcza stacjonarna: Eksperyment, w ktorym wiazka czastek jest kierowana na nieruchoma (lub prawie nieruchoma) tarcze. Tarcza moze byc wykonana z ciala stalego. Moze rowniez byc ciecza lub gazem zawartym w pojemniku. Ostatnio stosuje sie tez jako tarcze strumien gazu.

elektromagnetyczne oddzialywanie: Oddzialywanie zwiazane z ladunkiem elektrycznym; obejmuja takze oddzialywania magnetyczne.

elektro-slabe oddzialywanie: W Modelu Standardowym oddzialywania elektromagnetyczne i slabe sa ze soba powiazane (zunifikowane); Terminem "elektro-slabe" fizycy obejmuja obydwa z nich.

elementarne oddzialywanie: Wedlug Modelu Standardowego elementarnymi oddzialywaniami sa oddzialywania silne, elktromagnetyczne, slabe i grawitacyjne. W teorii pojawia sie przynajmniej jeszcze jedno oddzialywanie fundamentalne, ktore odpowiada za masy czastek. Te oddzialywania wystarczaja by wyjasnic wszystkie obserwowane zjawiska fizyczne.

elektron (e): Najpowszechniej wystepujacy lepton o ladunku elektrycznym -1. Jako najlzejszy, naladowany lepton - jest bezwglednie trwaly.

Fabryka B: Akcelerator zaprojektowany tak, by zmaksymalizowac produkcje mezonow B. Wlasnosci mezonow B sa nastepnie badane w specjalnych detektorach.

Fermilab: Panstwowe Laboratorium im. Fermiego w Batawii, Illinois (kolo Chicago). Nazwane tak ku czci pioniera fizyki czastek, Enrico Fermiego.

fermion: Czastka o wewnetrznym momencie pedu (spinie) polowkowym (1/2, 3/2, ...), mierzonym w jednostkach h/2. Konsekwencja tej wlasnosci jest to, ze fermiony podlegaja zasadzie wykluczania Pauliego. Mowi ona, ze zadne dwa fermiony nie moga wystepowac w identycznym stanie w tej samej chwili. Wiele wlasnosci otaczajacej nas materii wynika z tej reguly. Elektrony, protony, i neutrony sa fermionami. Fermionami sa wszystkie fundamentalne skladniki materii: kwarki i leptony.

foton: Nosnik oddzialywan elektromagnetycznych.

generacja: Zbior czastek elementarnych zawierajacy po jednym kwarku i leptonie kazdego ladunku Czastki elementarne pogrupowane sa w generacje wedlug rosnacej masy. Pierwsza generacja sklada sie z kwarkow u i d oraz elektronu i neutrina elektronowego.

gluon (g): Nosnik silnych oddzialywan.

grawitacyjne oddzialywanie: Oddzialywanie czastek wynikajace z ich masy.

grawiton: Nosnik oddzialywan grawitacyjnych; dotychczas nie zaobserwowany.

hadron: Czastka zbudowana z silnie oddzialywujacych skladnikow - kwarkow i/lub gluonow. Obejmuja mezony i bariony. Czastki te uczestnicza poprzez sily resztkowe w oddzialywan silnych.

jadro: Zbior protonow i neutronow stanowiacych centrum atomu.

kaon (K): mezon zawierajacy dziwny kwark (s) i lekki antykwark (anty-u lub anty-d), lub dziwny antykwark anty-s i lekki kwark (u lub d).

komora mionowa: Najbardziej zewnetrzne warstwy detektora czastek, zdolne do rejestracji torow czastek naladowanych. Poza neutrinami (ktore sa neutralne, a wiec nie generuja sygnalow w komorze), z miejsca zderzenia tylko miony przenikaja do tych czesci detektora.

kosmologia: Nauka badajaca historie Wszechswiata.

kwant: Najmniejsza, niepdzielna porcja jakiejs wielkosci.

kwantowa mechanika: Prawa fizyki obowiazujace w bardzo malej skali. Istotna cecha jest to, ze ladunek elektryczny, energia, ped, kret i innewielkosci moga przyjmowac tylko dyskretne wartosci, okreslone przez ich najmniejsze porcje, zwane kwantami.

kwark (q): Elementarny fermion, silnie oddzialywujacy. Kwarki maja ladunek elektryczny, wynoszacy +2/3 (u, c, t) lub -1/3 (d, s, b) w jednostkach, w ktorych ladunek protonu wynosi +1.

lepton: Elemntarny fermion, niepodlegajacy silnym oddzialywaniom. Elektrycznie naladowanymi leptonami sa: elektron (e), mion (µ), tau (), i ich antyczastki. Leptony elektrycznie neutralne nazywamy neutrinami ().

LHC: Wielki zderzacz hadronow (Large Hadron Collider) w laboratorium CERN, kolo Genewy w Szwajcarii. Beda tam zderzane protony z protonami o energii w srodku masy okolo 14 TeV. Po ukonczeniu (planowanym w 2004 roku), bedzie to najpotezniejszy akcelerator na swiecie. Oczekujemy, ze odsloni wiele tajemnic fizyki czastek.

liniak: Skrocona nazwa akceleratora liniowego, czyli akceleratora, w ktorym wiazka nie jest odchylana.

ladunek: Liczba kwantowa niesiona przez czastke. Okresla, czy czastka moze uczestniczyc w danym oddzialywaniu. Czastki obdarzone ladunkiem elektrycznym uczestnicza w oddzialywaniach elektromagnetycznych. Czastki z kolorem oddzialywuja silnie, etc... Niektore wlasnosci czastek, takie jak dziwnosc, powab, liczba barionowa, rowniez okreslamy mianem ladunku, choc nie sa one zrodlem oddzialywania. .

ladunek kolorowy: Liczba kwantowa decydujaca o silnych oddzialywaniach czastki. Kwarki i gluony maja niezerowy ladunek kolorowy.

ladunek elektryczny: Liczba kwantowa okreslajaca elektromagnetyczne oddzialywania czastki .

ladunku zachowanie: Obserwacja, ze ladunek elektryczny jest zachowany podczas dowolnego procesu, przeprowadzajacego jedna grupe czastek w inna.

masa: Patrz spoczynkowa masa.

mezon: Hadron zbudowany z pary kwark anty-kwark.

mion (µ): Drugi rodzaj naladowanych leptonow (w porzadku rosnacej masy) o ladunku elektrycznym -1.

neutralny: Majacy wypadkowy ladunek zero. Zazwyczaj odnosi sie do ladunku elektrycznego.

neutrino (): Lepton neutralny elektrycznie. Neutrina uczestnicza tylko w oddzialywaniach slabych i grawitacyjnych, dlatego sa bardzo trudne do detekcji. Znamy trzy typy neutrin, przypuszczalnie wszystkie o zerowej masie.

neutron (n): Barion o zerowym ladunku elektrycznym; Jest fermionem zbudowanym z dwoch kwarkow d i jednego u, (utrzymywanych razem przez gluony). Neutrony wchodza w sklad jader atomowych. Izotopy tego samego pierwiastka maja rozna liczbe neutronow w jadrze.

nieoznaczonosci zasada: Prawo mechaniki kwantowej, po raz pierwszy sformulowane przez Heisenberga, mowiace, ze nie mozemy znac dokladnie rownoczesni pedu i polozenia czastki. Zasada ta dotyczy rowniez energii i czasu. (zob. takze czastki wirtualne).

oddzialywanie: Proces, w ktorym czastka rozpada sie, lub reaguje na sile wywolana przez obecnosc innej czastki (jak w przypadku zderzen). Terminem tym okreslamy takze te wlasnosc teorii, ktora stanowi o takich efektach.

Puliego zakaz: patrz fermiony

przypadek (zdarzenie): To co nastepuje, gdy zderzaja sie dwie czastki, lub gdy pojedyncza czastka sie rozpadnie. Teorie czastek przewiduja prawdopodobienstwa wystapienia roznych mozliwych przypadkow, gdy badamy wiele podobnych zderzen lub rozpadow. Nie mozemy natomiast przewidziec wyniku w pojedynczym przypadku.

pion (): Najlzejszy mezon. Piony moga miec ladunek elektryczny +1, -1, lub 0.

pozytron (e⁺): Antyczastka elektronu.

proton (p): Najbardziej znany z hadronow, barion o ladunku elektrycznym +1, rownym co do bezwzglednej wartosci ladunkowi elektronu, lecz o przeciwnym znaku. Protony skladaja sie z dwoch kwarkow u i jednego d (zwiazanych razem przez gluony). Jadro atomu wodoru jest protonem. Jadro o ladunku Z zawiera Z protonow; pierwiastki chemiczne roznia sie liczba protonow w jadrze.

resztkowe oddzialywanie: Oddzialywanie pomiedzy obiektami nie niosacymi ladunku, lecz zawierajacymi naladowane skladniki. Chociaz niektore substancje chemiczne zawieraja elektrycznie naladowane jony, wiekszosc zjawisk chemicznych jest spowodowana resztkowymi oddzialywaniami elektromagnetycznymi pomiedzy neutralnymi atomami. Silne oddzialywania resztkowe pomiedzy protonami i neutronami, spowodowane ladunkami kolorowymi ich skladnikow - kwarkow, odpowiadaja za wiazanie nukleonow w jadrach.

rozpad: Proces, w ktorym czastka znika, a w jej miejsce pojawiaja sie inne czastki. Suma mas czastek powstalych w wyniku rozpadu jest zawsze mniejsza od masy czastki pierwotnej.

spoczynkowa masa: Masa spoczynkowa (m) czastki jest definiowana jako energia izolowanej (swobodnej) czastki w spoczynku, podzielonej przez kwadrat predkosci swiatla. Gdy fizycy uzywaja slowa "masa," zawsze maja na mysli "mase spoczynkowa" (m) obiektu.

spin: Wewnetrzny kret czastki, mierzony w jednostkach h/2 = 6.58x10^(-34) Js.

Standardowy Model: Nazwa przyjeta dla teorii czastek elementarnych i ich oddzialywan, ktory staralismy sie opisac na tych stronach. Teoria ta jest wszechstronnie testowana i jest powszechnie przyjeta przez fizykow jako poprawna.

s - kwark (s): Trzeci rodzaj kwarku (w porzadku rosnacej masy) o ladunku elektrycznym -1/3. Kwark ten nazywamy dziwnym (strange)

silne oddzialywania: Oddzialywania odpowiedzialne za wiazanie kwarkow, antykwarkow i gluonow w hadrony. Silne oddzialywanie resztkowe jest zrodlem sil jadrowych wiazacych nukleony.

subatomowa czastka: Czastka o rozmiarach mniejszych od atomu.

synchrotron: Rodzaj akceleratora kolowego, w ktorym czastki kraza po stalym obwodzie w zsynchronizowanych peczkach.

tau (): Trzeci rodzaj naladowanych leptonow (w porzadku rosnacej masy), o ladunku elektrycznym -1.

t - kwark (t): Szosty rodzaj kwarku (w porzadku rosnacej masy), o ladunku elektrycznym 2/3. Jego masa jest zancznie wieksza niz innych kwarkow i leptonow. Nazywamy go kwarkiem prawdziwym (true). W jezyku angielskim najczesciej jest uzywana nazwa top.

tor czastki: Zarejestrowana droga przejscia czastki przez detektor.

trwaly: Nierozpadajacy sie. Czastka jest trwala, gdy nie istnieje proces, w ktorym czastka znika, a w jej miejsce pojawiaja sie inne czastki. O trwalosci czastki decyduje prawa zachowania energii i pedu oraz liczb kwantowych, takich jak ladunek elektryczny, liczba barionowa, liczba leptonowa...

u - kwark (u): Najlzejszy sposrod kwarkow o ladunku elektrycznym 2/3. Nazywamy go kwarkim gornym (up).

uwiezienie: Wlasnosc silnych oddzialywan, sprawiajaca, ze nie obserwujemy swobodnych kwarkow i gluonow , lecz zawsze wewnatrz zlozonych obiektow, kolorowo neutralnych.

wiazka: Strumien czastek wytworzony w akceleratorze, zazwyczaj zgrupowany w peczki.

Wielkiego Wybuchu teoria: Teria rozszerzajacego sie Wszechswiata, ktory na poczatku byl nieskonczenie gesty i goracy. Moment poczatkowy nazywamy Wielkim Wybuchem.

wirtualna czastka: Czastka, ktora istnieje tylko w bardzo krotkiej chwili w procesie posredniczacym. Zasada nieoznaczonosci Heisenberga zezwala na pozorne naruszenie prawa zachowania energii, gdyz w bardzo krotkim czasie (procesie) nieoznaczonosc energii moze byc znaczna.

W+, W- bozony: Nosniki slabych odzzialywan. Uczestnicza w procesach ze zmiana ladunku elektrycznego (prady naladowane).

slabe oddzialywanie: Oddzialywanie odpowiedzialne za wszytkie procesy ze zmiana zapachu, a zatem za nietrwalosc ciezkich kwarkow, leptonow i czastek z nich zbudowanych. Znane sa takze slabe oddzialywania nie zmieniajace zapachu ani ladunku elektrycznego.

Z bozon: Nosnik slabych oddzialywan. Uczestniczy we wszystkich procesach z udzialem slabych oddzialywan bez zmiany zapachu.

zachowanie: Wielkosc jest zachowywana (np. ladunek elektryczny, energia, ped), gdy jst taka sama przed i po reakcji.

zapach: Nazwa uzywana dla roznych rodzajow kwarkow (gorny, dolny, dziwny, powabny, piekny, prawdziwy), oraz dla roznych rodzajow leptonow (elektron, mion, tau). Dla kazdego zapachu naladowanego leptonu istnieje odpoweidnie neutrino. Innymi slowy, zapach jest liczba kwantowa, ktora rozroznia rodzaje kwarkow i leptonow. Kazdy rodzaj kwarkow i naladowanych leptonow ma inna mase. W przypadku neutrin znamy tylko gorne granice ich mas, nie wiemy zatem czy maja one mase.

zderzacz: Akcelerator, w ktorym dwie wiazki, poruszajace sie w przeciwnych kierunkach, przecinaja sie, aby uzyskac zderzenia wysokiej energii pomiedzy czastkami obu wiazek.